Bahasa Jawa

BAB 2

I. Sinau Saka Crita

Cerkak iku cekakan saka crita cekak. Diarani crita cekak amarga critane pancen cekak. Ora mung marga wujude kang cerkak (2-5 kaca), nanging crita utawa lakon kang diandharake ya cekak. Umume wektu kang dibutuhake kanggo maca cerkak iku mung sedhela wae.

Crita cekak umume dumadi saka salur wae. Tegese, prekara utawa konflik kang diadhepi dening paraga-paragane mung siji. Sanajan mangkono, masalah iku mau saya suwe saya ruwet, wusanane nganti dadi mbundet (klimaks). Bab iku beda karo akehe prekara ing crita novel kang biasane nyritakake prekara pirang-pirang dadi siji. Kajaba prekara kang akeh mau, paraga kang dicritakake ing kono uga pirang-pirang (ora mung siji).

A. Maca lan nanggapi isine teks crita cerkak lan niteni perangan-perangane

Crita cekak iku karangan utawa riptan kang sumbere bisa kanyatan trus dibumboni, bisa uga murni saka kanyalan utawa rekane pangripta/pengarange wae. Sanajan mangkono, perangan-perangan kang mbangun wutuhe crita cerkak adhakane padha. Perangan-perangan kang mbangun wutuhe crita iku diarani unsur intrinsik, kang nyakup underane perkara (tema), paraga (tokoh), lan watake (penokohan), lakune crita (alur/seting), kepiye pangripta anggone nyritakake (point of view), papan kedadeane crita kasebut (seting), lan wulangan utawa tuntunan kang ditunjokake marang pamaca (amanat).

Jlentrehe, tema iku underane prekara kang dirembug kang dadi sumbere konflik. Tokoh lan penokohan iku gegayutan karo sapa wae kang dicritakake ing cerkak iku genep karo watake, kayata: sabar, wicaksana, galak, judhes, lan sapanunggale. Plot iku gegayutan karo kepiye lakune crita: alure lumrah/normal/maju utawa alur mundur/invers. Point of view utawa sudut pandang iku kalungguhane pangripta sajrone crita. Pengarange dadi paraga utawa ('aku' ing crita) apa dadi paraga kang mung nyritakake ('dheweke' ing crita). Seting gegayutan karo papan lan waktune, crita iku kedadeane ana ngendi lan kapan kelakone. Dene amanat iku magepokan karo wulangan/tuladha/tuntunan kang dikandhut utawa diemot ing crita iku.

B. Nemokake tuntunan kang dikandhut ing teks crita cerkak lan njumbuhake karo kahanane bebrayan

Amanat iku wujude gagasan utawa gagasane pangripta/pangarang kang diajap bisa ditemokake dening para kang maca. Amanat-amanat iku biasane gegayutan karo niyat utawa pitutur becik, upamane bab katresnan kalebu tresna marang sasamane, tresna bangsa, tresna budaya, lan sapanunggale. Saliyane iku amanat uga ana kang gegayutan karo pangibadah utawa ketuhanan (religius), setya marang negara (patriotisme), pendhidhikan, kabudayan, lan sapanunggalane.

C. Nulis sinopsis crita cekak nggunakake ragam basa kang jumbuh/cocog karo konteks lan pranata/aturan

Sinopsis iku ringkesan isine crita, kalebu crita cekak. Urutane lan basane sinopsis ora kudu padha karo basa ing crita. Sing baku, nalika nulis sinopsis. Nadyan mengkono, urutane anggone nulis sinopsis ora kudu padha karo urutane ing crita iku. Gampang rembug, sinopsis iku padha karo nyritakake maneh nganggo basamu dhewe.

D. Naliti sinopsis crita cekak gegayutan karo jumbuhe karo konteks lan pranatan

Naliti sinopsis ing kene mengku karep, kanca padha kanca (sameja upamane) padha bebarengan bijen-bijenan (saling menilai) sinopsis garapane. Kegiyatan kaya ngene iki umume diarani njlimeti utawa menyunting. Ing kegiyatan njlimeti iki kang dijlimeti/disunting bisa aksarane, rutute ukara, utawa tandha wacane. Prekara telu iku mau upama ana kang kleru ya dibenerake, amarga iku hake panganggit/pengarang kang sipate merdika (bebas) mekarake gagasan. Kamerdikan sajrone ngudhal gagasan iku, ing jagade kasusastran diarani lisensia poetika.

Sumber : Gegaran Nyinau Basa Jawa 1 Kelas X SMA/SMK/MA

II. PAWARTA

A. Pangerten Pawarta
Pawarta utawa pawartos yaiku berita/kabar/informasi ingkang anyar, lan bener. Pawarta menika biasanipun diberitakae ing media cetak lan elektronik. Pawarta ingkang becik yaiku sing kalebet ing njerone 5W + 1H, beritane aktual, wigati, faktual, lan, Narik Kawigaten.

B. Unsur-unsur pawarta
▶ Punapa (what) : Njlentrehake babagan kadadeyan dan sebab ana ing pawarta.
▶ Wonten pundi (where) : Njlentrehake babagan panggonan prastawa.
▶ Kapan (when) : Njlentrehake babagan kadadeyan wektu prastawa.
▶ Sinten (who) : Njlentrehake babagan tokoh ingkang ngalami prastawa.
▶ Kenging punapa (why) : Njlentrehake babagan sebab-musabah prastawa iku kedadeyan.
▶ Kados pundi (how) : Njlentrehake babagan kepriye swasana ing prastawa.

C. Ciri-ciri pawarta
✔Aktual : Pawarta iku tenanan kedadean lan anyar kedadeane.
✔Faktual : Pawarta iku kejadeane nyata lan bener.
✔Cekak aos : Pawarta iku ringkes, padet, berbobot, lan ngandung 5W + 1H.
✔Narik Kawigaten : Pawarta iku saged narik perhatiane wong akeh.
✔Jangkep : Pawarta iku kudu lengkap, ora kena ngurangi apa maneh ngluwih-ngluwihake berita saktenane.

D. Jenising pawarta
1. Pawarta Cetak.
Pawarta cetak yaiku pawarta ingkang dicetak utawa diprint marang kertas lan sakjenise.
Contone : koran lan majalah.

2. Pawarta Siaran.
Pawarta siaran yaiku pawarta ingkang migunakake lisan lan media kangge nyiaraken pawarta.
Contone : berita ing Tv One lan berita ing Jogja Tv.

3. Pawarta Internet.
Pawarta Internet yaiku pawarta ingkang saged awujud tulisan lan video sing dicawisake lewat media internet.
Contone : koran digital lan pawarta wonten youtube.

4. Pawarta Lisan.
Pawarta lisan yaiku pawarta ingkang migunakake pocapan lan mboten migunakake media serta saged dicawisake saka sapa wae.
Contone : bapak cerita marang keluarga.

E. Contoh pawarta

Gugur Gunung

Dinten Minggu warga padukuhan Pogung Kidul, Melati Sleman ingkang rancak inggih para pria tumut kerja bakti ndamel Paving Konblock. Konblock menika dipun ndamel saking campuran pasir lan semen ingkang saklajengipun dipuncetak lan dipepe ngantos garing. Ketua RW Pogung Kidul Purwantho mratelaken kerja bakti kados mekaten inggih ajek ditindakaken saben Minggu. Dene ancasipun inggih kangge nggantos konblock ingkang risak dateng sakuruting margi ing padukuhan. Awit ngiwatosipun ragat, pramila warga gotong royong ndamel konblock dene ragatipun dipundutaken saking iuran warga padukuhan Pogung Kidul ing saben wulanipun.

Sumber : brainly.co.id

III. TEKS EKSPOSISI

Teks eksposisi iku sawijining karangan kang tujuawanne nerangake utawa njelasake kedadeyan,kahanan,utawa swasana tinamtu supaya wong kang maca bisa mudheng lan ngerti kanthi cetha. Mula saka iku, karangan eksposisi asipat menehi ngerti, aweh pamrayogi (saran), utawa ngandharake sawijining bab. Panulise iki bias ditindakake lumantar sadhengah cara penjelasan, ing antarane penjelasan proses lan penjelasan ilustrasi. Sumbering bisa saka asil pengamatan, panaliten, utawa pengalaman.

1. Bab kang diinformasekake ing karangan/wacana eksposisi bisa awujud:

·         Data faktual
·         Sawijining analisis utawa penapsiran obektif marang saprangkat fakta
·         Fakta ngenani pawongan kang gondhelan kenceng marang sawijining keyakinan.

2. Penjelasan proses utawa operasional iku penjelasan kang mbudi daya mangsuli pitakon:

· Kepriye sawijine pakaryan?

· Kepriye sawijine dumadi?

· Objek utawa bab iki klebu tahap kang endi?

· Objek utawa garapan iki dumadi saka tahap-tahap endi wae?

3. Eksposisi kudu ngemut perangan-perangan kaya andharan iki.

· Jlentrehake panemu, gagasan lan keyakinan;

· Mrelokake fakta kang diakuratke utawa dicethakake kang angka, peta statistik, grafik, organigram, gambar, lan sapiturute;

· Mrelokake analisis lan sintesisi nalika ngonceki bahan lan fakta;

· Nggoleki sumber ide saka: pengalaman, pengamatan, sikap, lan keyakinan.

4. Pathokan panulise eksposisi.

· Eksposisi mung ngupaya kanggo nyethakake utawa njlentrehake sawijining pokok prastawa/persoalan.

· Isi eksposisi ora duwe karep ngundang redaksi, ndayani sikap lan panemune pamaos.

· Gaya eksposisi kudu infromatif lan nyakinake.

· Basa eksposisi minangka basa pawarta tanpa rasa subjektif lan emosional.

· Ing eksposisi, fakta-fakta mung digunakake dadi piranti konkritisasi, maksude gawe rumusan lan kaidah kang dijlentrehake supaya tambah cetha (ora dadi bahan pembuktian).

· Eksposisi ngupaya kanggo njembarake pamawas lan pangertene pawongan marang objek kang dirembug.

· Panulis eksposisi kudu ngerti prastawa kang diandharake.

· Panulis eksposisi kudu prigel nganalisis prastawa kanthi cetha lan konkret.

5. Jinise wacana eksposisi:

· Eksposisi definisi

· Eksposisi proses

· Eksposisi klasifikasi

· Eksposisi ilustrasi (conto)

· Eksposisi perbandingan lan pertentangan

· Eksposisi laporan

6. Struktur teks eksposisi yaiku:
1.Ngandharake panemu utawa gagasan,
2. Nuduhake kahanan sanyatane,
3. Nggunakake analisis lan sintesis
4. Sumber ide bisa saka pangalaman,sikap utawa keyakinan.

Sumber : http://materibahasajawasmakanza.blogspot.com/2016/03/normal-0-false-false-false-en-us-x-none_21.html
buku gegaran nyinau basa jawa 2

IV. Tembang Macapat pangkur

Serat Wedhtama iku anggite Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Arya (KGPAA) Mangkunegara IV. Serat Wedhatama iku ngemot wulangan kang luhur kanggo mbangun budi pakertine sawa wae sing maca.

A. Maca lan nanggapi serat wedhatama pupuh Pangkur

Pangkur

Mingkar mingkur ing angkar,

Akarana karenan mardi siwi,

Sinawung resmining kidung,

Sinub sinukarta,

Mrih kretarta pakartining ilmu luhung,

Kang tumrap ing tanah Jawa,

Agama ageming aji.

B. Nitik guru gatra,guru lagu lan guru wilangan pupuh Pangkur

Pupuh pangkur ing serat Wedhatama ngemot tembang cacahe 14 pada (bait).

Guru gatra pupuh Pangkur ana 7 gatra.

Guru lagu pupuh Pangkur yaiku a, i, u, a, u, a, i.

Guru wilangan pupuh Pangkur yaiku 8,11,8,7,12,8,8.

Supaya gampang dieling-eling bisa ditulis : 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i.

C. Mbedhah perangane serat wedhatama pupuh Pangkur

Temabng pangkur iku dibangun saka larikan-larikan kang diarani guru gatra sing cacahe ana 7 gatra. Yen ora cocok karo salah sijine saka aturan iki tegese dudu tembang Pangkur. Jlentrehe kaya ngisor iki.

Ming/kar/ming/kur/ing/ang/ka/ra/

A/ka/ra/na/ka/re/nan/mar/di/si/wi/

11i

Si/nu/wung/res/mi/ning/ki/dung/

Si/nu/ba/si/nu/kar/ta/

Mrih/kre/tar/ta/pa/kar/ti/ning/il/mu/lu/hung/

12u

Kang/tum/rap/ing/ta/nah/Ja/wa/

A/ga/ma/a/gem/ing/a/ji/

D. Nulis cakepan tembang Pangkur lan tuladhane

Nulis tembang macapat, tembang Pangkur iku kudu manut aturan kang gumathok. Aturane kudu padha karo guru gatra,guru lagu lan guru wilangane.

Tuladha

8a = Yo knaca padha berjuang

11i = Dadi siswa pinter sugih prestasi

8u = Iku siswa kang pinunjul

7a = Iku siswa kang pinunjul

12u = Sekolahe digawe jeneng kang arum

8a = Kondhang tekan manca bangsa

8i = Saiba senenge ati

Sumber: Gegaran Nyinau Basa Jawa

Kelas X SMA/SMK/MA

V. AKSARA JAWA

Aksara Jawa (ꦲaꦏ꧀ꦱksaꦫraꦗjaꦮwa), Hanacaraka (ꦲhaꦤnaꦕcaꦫraꦏka), dikenal minangka Déntawyanjana (ꦢꦺdéꦤ꧀ꦠntaꦮꦾwyaꦚ꧀ꦗnyjaꦤna) dan Carakan (ꦕcaꦫraꦏkaꦤ꧀n), yaiku salah sawijining aksara tradisional nusantara sing digunakake kanggo nulis basa Jawa lan sawetara basa daerah Indonesia liyane kayata basa Sunda lan Sasak. Aksara tradisional iki ana hubungane karo naskah Bali.

Cacahe ana 20 jenis, yaiku:

2. Pasangan

Aksara pasangan kasebut bakal digunakake kanggo nulis wujud suku kata sing ora ana vokal,kanggo ngilangi utawa mateni aksara swara saka aksara sadurunge.

3. Sandhangan

Sandhangan yaiku tandha wacan sing salah sawijining fungsine yaiku ngganti swara vokal, aksara sing ora entuk sandhangan bakal diucapake minangka gabungan konsonan lan vokal a. Sandhangan diperang dadi telu,yaiku:

Sandhangan Swara :

Sandhangan Panyigeng Wanda :

Sandhangan Wyanjana:

4. Aksara Murda

5. Aksara Swara

Fungsi Aksara murda lan swara iku kaya huruf kapital, lan mung digunakake kanggo nulis jeneng-jeneng wong penting / misuwur lan papan / wilayah sing misuwur / gedhe. Seratan aksara murda lan swara bisa mung ing ngarep, utawa bisa uga wutuh.